Czym jest partykuła i jaką pełni rolę w języku polskim? Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że niewielką, ale jednak niepozorna partykuła potrafi sporo namieszać, zmieniając sens wypowiedzi. Co należy o niej wiedzieć?
Partykuła – czym jest, funkcje, przykłady partykuły w zdaniu
Spis treści
Co to jest partykuła?
Partykuła (z łac. particula – cząstka, fragment ) to wyraz lub morfem, który występując samodzielnie nie ma znaczenia, ale w połączeniu z innymi wyrazami może nadawać sens wypowiedziom i zmieniać ich wydźwięk. Partykuła należy do nieodmiennych części mowy – nie odmienia się przez liczby, rodzaje i przypadki.
Jakie są rodzaje partykuły?
Pod podstawowych rodzajów partykuł należą:
- partykuły ograniczające – np. tylko ( Tylko nie zapomnij o spotkaniu!);
- partykuły twierdzące – np. tak (Właśnie tak chciałam zrobić);
- partykuły pytające – np. czy (Czy nie uważasz, że to za dużo?);
- partykuły przeczące – np. nie (Nie chce mi się);
- partykuły przypuszczające – np. chyba, by (Chyba pójdę pobiegać/ Może chciałby iść z Tobą?);
- partykuły rozkazujące – np. niech (Niech on wreszcie wyjdzie!).
Wyróżnia się również inne rodzaje partykuł:
- partykuły akcentujące – np. się (Hej, mówi się coś!);
- partykuły wątpiące – np. bodajże (Bodajże wczoraj o tym mówiliśmy);
- partykuły wzmacniające – np. że (No zrób że wreszcie to zadanie!);
- partykuły życzące – np. oby (Oby tylko nie padało);
- partykuły mnożne, np. razy (Ile razy można to powtarzać?);
- partykuły pytające, np. czy (Czy zrobisz to dla mnie?).
Kiedy używamy partykuły?
Partykuły służą do wyrażania emocji, które towarzyszą wypowiedzi i wzmacniania znaczenia wyrazów. Partykułą można wyrazić wątpliwość, niezdecydowanie, wahanie czy niepewność, a także nadać słowom ostrzejszy ton, czy też sprawić, by zabrzmiały bardziej dobitnie.
Choć partykuły to tak samo nieodmienna część mowy, jak spójniki, przysłówki czy wykrzykniki, zazwyczaj nie są osobnymi wyrazami, a cząstkami doklejonymi do innych wyrazów.
Przykładami partykuł tworzących osobne wyrazy są: chyba, pewnie, tak. Mają one własny sens.
Pisownia partykuł
Pisownia partykuł zazwyczaj stwarza najwięcej problemów. Które pisze się łącznie, a które osobno? Pisownia łączna dotyczy partykuł -ż, -że, -li, by, zaś pisownia rozłączna: tylko, nie, właśnie, czy. Są jednak wyjątki, które dotyczą partykuł -by i nie.
Pisownia partykuły -by, -bym, -byśmy, -byście
Partykuła -by pisana jest łącznie z:
- czasownikami w formie osobowej (np. miałaby, zrobiłabym, chcieliby);
- spójnikami (np. jeśliby, gdyby, żeby);
- z wyrazami porównawczymi (np. jakoby);
- z bezosobowymi formami w rodzaju nijakim (np. zrobiłoby się);
- z innymi partykułami (np. czyżby, niechby).
Partykułę -by piszemy osobno z:
- nieosobowymi formami czasownika (np. wysłano by , wybrano by , zdjęto by );
- z przymiotnikami lub zaimkami (np. lepiej by , on by );
- z bezokolicznikami, bezosobnikami, imiesłowami przysłówkowymi;
- z nieodmiennymi wyrazami w funkcji czasownika (np. trzeba by , można by );
- rzeczownikami;
- imiesłowami;
- przysłówkami;
- liczebnikami.
Jak pisać partykułę nie?
W języku polskim wiele części mowy pisze się łącznie z partykułą nie , np:
- rzeczowniki (np. nietakt, niebyt, nieufność, niebezpieczeństwo, nie ufność). UWAGA: jeśli partykuła nie poprzedza wyraz zaczynający od wielkiej litery, np. Polak, Anglik, zapisuje się ją z łącznikiem, np. nie-Polak, nie-Anglik );
- przymiotniki w stopniu równym (np. niemiły, nieładny , nieprzytomna, niechlujny). UWAGA: wyjątkiem są konstrukcje ze spójnikiem ani, np. sukienka nie długa ani nie krótka);
- imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne (np. nieopisane, nieustający, niepijący). UWAGA: wyjątkami są wyrażenia przeciwstawne, np. nie leżący, ale wiszący oraz ze spójnikiem ani, np. nie pijący ani nie palący;
- przysłówki odprzymiotnikowe (np. niedrogo, niegłupi, niejasny).
Oddzielny zapis partykuły nie dotyczy:
- czasowników (np. nie pamiętano, nie przyszli, nie pili, nie omieszkać);
- przysłówków, które nie pochodzą od przymiotników (np. nie bardzo, nie jutro, nie całkiem). UWAGA: wyjątek to niebawem, nieraz w znaczeniu często, niezbyt;
- przymiotników i przysłówków w stopniu wyższym i najwyższym (np. nie najlepszy, nie najszczęśliwiej);
- imiesłowów przysłówkowych zakończonymi na -ąc, -łszy, -wszy i form nieosobowych zakończonych na -no, -to, (np. nie mówiąc, nie zjedzono, nie dopiwszy, nie umyto);
- liczebników (np. nie drugi, nie tysiąc). UWAGA: Wyjątkiem jest niejeden w znaczeniu wielu;
- wyrażeń przyimkowych (np. nie z tym, nie po myśli, nie za długo). UWAGA: wyjątkiem jest niezadługo w znaczeniu wkrótce;
- zaimków (np. nie ich, nie ta);
- innych partykuł (np. nie tylko, nie lada);
- rzeczowników i przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych, jeśli partykuła nie jest zaprzeczeniem i przeciwstawieniem (np. to nie ładne, lecz przepiękne), występuje między identycznymi formami (ładny nie ładny), występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale lub służy pokazaniu, że rzeczownik, przymiotnik lub imiesłów przymiotnikowy jest wyolbrzymiony lub nieprawdziwy (np. jest kolegą, ale nie przyjacielem);
- rzeczowników w funkcji orzecznika (np. nie sposób to znaleźć);
- przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych, które wyrażają cechę pośrednią (np. jest nie młody, ale jeszcze nie stary).
Jak widać, partykuły, choć są drobną częścią mowy, mają spory wpływ na wydźwięk pojedynczych wyrazów, a co za tym idzie – całych wypowiedzi. Mogą je wzmacniać podobnie jak wykrzykniki, np. idź już – idźże już!, przez co z niecierpliwości robi się zdenerwowanie lub też budować napięcie, np. Nie byłbym taki pewien... zamiast zwykłego nie jestem pewny. Zdecydowanie warto je znać, umieć wyróżnić w zdaniu oraz, co najważniejsze, poprawnie zapisać.
Lista partykuł
A, aby, aby-aby, ać, ady, akurat, ale, ależ, ani, anoć, aż, azaliż, ba, bądź, blisko, bo, bodaj, bodajże, by, być może, byle, bynajmniej, choć, choćby, chociaż, chyba, ci, co prawda, coś, cóż, czy, czyż, czyżby, daj, dokładnie, dopiero, doprawdy, dyć, gdzie, gdyby, gdzież, hę, ino, istotnie, izażem, ja, jakby, jakoś, jedno, jedynie, jeno, jeszcze, jo, już, jużci, lada, leda, ledwie, ledwo, li, mniej więcej, może, na pierwszy rzut oka, na przykład, najmniej, naprawdę, nawet, ni, niby, nie, niech, niechaj, niemal, niemalże, niespełna, niestety, no, no to co, notabene, oby, oczywiście, około, omal, ot, oto, otóż, owszem, oż, pewnie, ponadto, pono, ponoć, potrzeba, powaga, prawie, przeca, przecie, przecież, przeciwnie, przynajmniej, również, rychtig, rychtyk, rzeczywiście, sia, skąd, skądinąd, skądże, snadź, snoci, sobie, tak, także, tam, temu, też, to, toż, trza, tyć, tylko, tymczasem, tyż, warto, wcale, widocznie, więc, włącznie, właściwie, właśnie, wręcz, wszak, wszakże, wszelako, wżdy, z, za, zaiste, zaledwie, zali, zapewne, zaprawdę, zaraz, zarazem, zatem, zawsze, ze, zgoda, zresztą, ża, żeby, żeż.
Bibliografia
- https://skrivanek.pl/tak-by-sie-nie-zapomniec-czyli-czym-jest-partykula/
- https://www.ortograf.pl/zasady-pisowni/pisownia-partykuly-nie
- K. Michaluk, Partykuła – definicja, znaczenie, przykłady. Czym jest partykuła wzmacniająca? [online:] https://www.edziecko.pl/Junior/7,160035,28012493,partykula-definicja-znaczenie-przyklady-czym-jest-partykula.html
- wikipedia.pl
Opublikowano: 13.02.2024;
Oceń:
5.0
Roksana Krysa
dziennikarka
Magister filologii polskiej ze specjalizacją z komunikacji społecznej i krytyki literackiej. Jest copywriterem z wieloletnim doświadczeniem, ze szczególnym zamiłowaniem do tematyki parentingowej, którą realizuje w oparciu o samodzielnie zdobywaną wiedzę i własne doświadczenia. Szczególnie bliskie są jej założenia pedagogiczne Korczaka, Montessorii i Freineta oraz idea rodzicielstwa bliskości.
Komentarze i opinie (0)