Czym jest insulinooporność?
Insulinooporność (IO lub z ang. insulin resistance – IR) to stan, kiedy obserwujemy w naszym organizmie upośledzoną odpowiedź biologiczną poszczególnych tkanek na działanie insuliny.
Pomimo jej obecności we krwi, poszczególne komórki tkanek obwodowych nie otwierają kanałów, którymi glukoza wnika do ich wnętrza. W efekcie trzustka otrzymuje sygnał, by produkować większe ilości insuliny, co prowadzi do hiperinsulinemii. Z czasem jednak i ta kompensacja staje się niewystarczająca, czego efektem jest zaburzona gospodarka węglowodanowa i rozwój takich schorzeń, jak chociażby cukrzyca typu 2.
A czym w ogóle jest insulina? Insulina to hormon produkowany przez komórki beta wysp trzustkowych, którego główną rolą jest utrzymywanie odpowiedniego poziomu glukozy w krwioobiegu. Wraz z glukagonem reguluje ona transport glukozy do wszystkich komórek organizmu, inicjuje odkładanie glikogenu w mięśniach szkieletowych i wątrobie, a także pobudza lipogenezę i syntezę białek. Zarówno niedobór, jak i nadmiar insuliny mogą doprowadzić do zaburzenia metabolizmu glukozy i rozwoju poważnych schorzeń, jak chociażby cukrzycy.
Jakie są przyczyny insulinooporności?
Skąd bierze się insulinooporność? Do głównych czynników ryzyka jej rozwoju należą:
- czynniki genetyczne – w tym przypadku trzustka syntetyzuje insulinę o nieprawidłowej budowie, co uniemożliwia jej właściwe połączenie się z receptorami insulinowymi na powierzchni tkanek;
- zbyt wysokie stężenie w organizmie hormonów hamujących działanie insuliny – kortyzolu, glukagonu, hormonów tarczycy, hormonu wzrostu, parathormonu czy androgenów;
- nadmiar tkanki tłuszczowej u osób z nadwagą i otyłością – w tym przypadku obserwuje się zwiększone uwalnianie do krwi wolnych kwasów tłuszczowych, które są wykorzystywane przez organizm jako alternatywne źródło energii. W efekcie w krwioobiegu zwiększa się stężenie glukozy, a trzustka otrzymuje sygnał, że należy zwiększyć produkcję insuliny;
- przyjmowanie niektórych leków – diuretyków, antykoncepcji hormonalnej, glikokortykosteroidów;
- płeć – ze względu na korelację między insulinoopornością a otyłością brzuszną występuje ona częściej u mężczyzn;
- wiek – z wiekiem ryzyko wzrasta;
- nieprawidłowa dieta – obfitująca w węglowodany proste i tłuszcze;
- brak aktywności fizycznej;
- ciąża;
- alkohol i palenie tytoniu.
Objawy insulinooporności
W początkowych etapach insulinooporność często ma charakter utajony i nie daje żadnych wyraźnych objawów. Odpowiedzialne jest za to zwiększenie produkcji insuliny przez trzustkę, które przez pewien czas pozwala na utrzymanie w krwioobiegu prawidłowej glikemii, pomimo zmniejszonej wrażliwości tkanek na jej działanie.
Objawy insulinooporności są mało specyficzne i często zbliżone do tych, które obserwowane są u pacjentów z cukrzycą (jedne i drugie wynikają z zaburzonej gospodarki węglowodanowej).
Są to między innymi:
- uczucie przewlekłego zmęczenia i wzmożona senność w ciągu dnia, zwłaszcza po posiłku,
- trudności ze snem w nocy,
- zwiększona podatność na infekcje,
- bóle głowy,
- zaburzenia koncentracji,
- „wilczy” głód po posiłku,
- zwiększony apetyt na słodycze,
- poliuria,
- zaburzenia miesiączkowania,
- problemy z płodnością,
- intensywne pocenie się,
- wzrost wagi i problemy z utratą dodatkowych kilogramów pomimo zmiany nawyków żywieniowych i diety.
Jednym z nielicznych, charakterystycznych objawów w przypadku insulinooporności, jest tzw. brzuch insulinowy. Mamy z nim do czynienia w sytuacji, kiedy to insulinooporność rozwinęła się przed problemami z nadmiernymi kilogramami. Otyłość brzuszna i związana z nią tzw. tkanka tłuszczowa trzewna zwiększają syntezę cytokin prozapalnych, co skutkuje rozwojem przewlekłego stanu zapalnego. Jest ona również uznawana za czynnik sprzyjający rozwojowi zespołu metabolicznego.
Powikłania i konsekwencje insulinooporności
Insulinooporność dość mocno obciąża samą trzustkę, co z czasem wywołuje u pacjenta nieprawidłową tolerancję glukozy, a w efekcie rozwój cukrzycy typu 2. Ponadto, jak już wspomnieliśmy, insulinooporność nie jest odrębną jednostką chorobową, ale wchodzi w skład tzw. zespołu metabolicznego.
Wraz z nią u pacjenta występować więc mogą:
- nadciśnienie tętnicze,
- rogowacenie ciemne (zaciemnienie skóry w okolicy szyi, dłoni oraz pach),
- dyslipidemia aterogenna (hipertriglicerydemia i podwyższone stężenie cholesterolu LDL),
- dna moczanowa (zwiększone stężenie kwasu moczowego),
- otyłość brzuszna,
- obturacyjny bezdech senny,
- choroba zwyrodnieniowa stawów,
- zespół policystycznych jajników (PCOS),
- niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby.
Insulinooporność u kobiet w ciąży
Dlaczego ciąża jest wymieniana jako jeden z czynników ryzyka rozwoju insulinooporności? Ma to związek z ogromnymi zmianami hormonalnymi, jakie zachodzą w organizmie kobiety. W tym szczególnym okresie wzrasta między innymi synteza estrogenów, kortyzolu oraz laktogenu łożyskowego, które wykazują działanie antagonistyczne do insuliny.
W II i III trymestrze ciąży u przyszłej mamy rozwija się więc fizjologiczna insulinooporność – niezbędna do tego, by glukoza w odpowiedniej ilości mogła być transportowana przez łożysko do organizmu płodu.
Jeżeli jednak w jej wyniku dochodzi w organizmie kobiety do hiperglikemii i rozwoju cukrzycy ciążowej, staje się ona zagrożeniem zarówno dla niej, jak i dla rozwijającego się płodu. Mówimy wtedy o tzw. insulinooporności patologicznej, która może zwiększać ryzyko powikłań ciążowych i okołoporodowych (m.in. stanu przedrzucawkowego, makrosomii płodu czy porodu przedwczesnego). Konieczna jest wtedy przede wszystkim konsultacja z diabetologiem, który zadba o odpowiednią modyfikację diety i wdroży odpowiednie leczenie.
Co sprzyja rozwojowi patologicznej insulinooporności u ciężarnej? To przede wszystkim:
- nadwaga i otyłość,
- wiek powyżej 35 lat,
- cukrzyca typu 2 w wywiadzie rodzinnym,
- nadciśnienie tętnicze,
- makrosomia płodu lub cukrzyca ciążowa we wcześniejszych ciążach.
Insulinooporność u dzieci
Choć insulinooporność kojarzona jest głównie z pacjentami w średnim i starszym wieku, ostatnimi czasy coraz częściej diagnozowana jest ona wśród dzieci i młodzieży. W przypadku najmłodszych pacjentów jej objawy są tak naprawdę tożsame z tymi, które obserwujemy u osób dorosłych.
Jakie objawy mogą więc świadczyć o insulinooporności u dzieci?
- Ciągłe osłabienie i zmęczenie,
- problemy z koncentracją,
- rozdrażnienie,
- wzmożona senność po posiłkach,
- ciągły apetyt na słodycze,
- nadmierny przyrost masy ciała,
- bóle głowy,
- bóle stawów,
- rogowacenie ciemne.
Pojawiająca się w tak młodym wieku insulinooporność prowadzi do zwiększonego ryzyka zachorowania w przyszłości na:
- nadciśnienie tętnicze,
- cukrzycę typu 2,
- PCOS,
- dyslipidemię aterogenną,
- miażdżycę i inne choroby układu sercowo-naczyniowego,
- zespół bezdechu sennego.
Jak diagnozuje się insulinooporność?
Diagnostyka insulinoopornośc opiera się w dużej mierze na zgłaszanych objawach oraz badaniach laboratoryjnych. Wykorzystywane są między innymi takie metody diagnostyczne, jak:
- metoda HOMA – na podstawie stężenia glukozy i insuliny we krwi na czczo oblicza się wskaźnik HOMA-IR. Jeżeli wynosi on więcej niż 2,5, świadczy to o insulinooporności;
- metoda klamry metabolicznej – uznawana obecnie za metodę referencyjną – polega na jednoczesnym podawaniu pacjentowi kroplówek z glukozą i zmienną ilością insuliny oraz monitorowanie ich stężeń w krwioobiegu.
- oznaczenie stężenia glukozy we krwi na czczo,
- doustny test tolerancji glukozy,
- oznaczenie peptydu C – jego zwiększony poziom jest równoznaczny z podwyższonym poziomem insuliny u pacjentów z insulinoopornością i cukrzycą typu 2.
Leczenie insulinooporności – jak wygląda?
Jeżeli chodzi o leczenie, insulinooporność w dużej mierze można wyeliminować za pomocą metod niefarmakologicznych. Pomocne w zwiększaniu wrażliwości tkanek na działanie insuliny są zwłaszcza:
- odpowiednia zmiana diety – bazująca na produktach o niskim indeksie glikemicznym, np. dieta śródziemnomorska;
- regularna aktywność fizyczna – minimum 150 minut tygodniowo, o umiarkowanej intensywności. Zaleca się, by aktywność fizyczna miała miejsce po posiłku;
- normalizacja masy ciała i redukcja tkanki tłuszczowej;
- rezygnacja z takich używek, jak papierosy czy alkohol;
- unikanie leków o działaniu diabetogennym, np. sterydów.
W terapii insulinooporności istotne jest też regularne monitorowanie naszej gospodarki węglowodanowej, by jak najwcześniej wykryć jakiekolwiek nieprawidłowości.
Jeżeli chodzi o leczenie farmakologiczne, podstawowym preparatem jest w tym przypadku metformina, która może przyczynić się do redukcji masy ciała. Stosowana jest ona jednak głównie u osób starszych, ze znaczną otyłością i u kobiet z przebytą cukrzycą ciążową. Istnieją również badania wskazujące korzystny wpływ suplementacji maślanem sodu na wrażliwość tkanek na insulinę.
