Urlop wychowawczy jest to bezpłatny urlop udzielany pracownikowi na jego wniosek w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. Przesłanką prawa do urlopu wychowawczego jest pozostawanie w stosunku pracy i posiadanie co najmniej sześciomiesięcznego okresu zatrudnienia. Okres zatrudnienia obliczany jest przez zsumowanie wszystkich okresów zatrudnienia z wszystkich zakładów pracy bez względu na wymiar czasu pracy, długość przerw w zatrudnieniu i sposób ustania stosunku pracy.
Kolejnym warunkiem prawa do urlopu wychowawczego jest sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Warunek ten jest spełniony, gdy pracownik zamierza stale opiekować się dzieckiem i w czasie urlopu wychowawczego faktycznie tę opiekę sprawuje (nie tylko okresowo). W razie zaprzestania osobistej opieki nad dzieckiem pracownik, nie później niż w ciągu 30 dni, jest zobligowany powiadomić o tym pracodawcę.
Urlopu wychowawczego udziela się na maksymalnie 3 lata, jednakże nie później niż do ukończenia przez dziecko 4. roku życia. W razie stwierdzenia orzeczeniem lekarskim u dziecka niepełnosprawności, która wymaga osobistej opieki pracownika, osoba uprawniona może występować o udzielenie kolejnego trzyletniego urlopu (jednakże nie później niż do ukończenia 18-tego roku życia przez dziecko). Uprawnienie to przysługuje niezależnie od tego, czy osoba uprawniona korzystała, czy nie korzystała z urlopu wychowawczego nad dzieckiem w wieku do 4 lat. Oba te urlopy (do 4. i 18. roku życia) mogą być wykorzystane najwyżej w czterech częściach.
Jeżeli oboje rodzice lub opiekunowie są pracownikami, z urlopu wychowawczego może w zasadzie skorzystać w tym samym czasie jedno z nich. Jest jednak wyjątek od tej reguły, tj. w okresie nie przekraczającym trzech miesięcy dopuszcza się możliwość jednoczesnego korzystania z tego urlopu.
W przeciwieństwie do urlopu macierzyńskiego, pracownik będący na urlopie wychowawczym może zrezygnować z urlopu w każdym czasie - za zgodą pracodawcy, a bez takiej zgody - po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy - najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.
Pracownik będący na urlopie wychowawczym podlega szczególnej ochronie przed zwolnieniem, tj. pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać z nią umowy o pracę w okresie od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego do dnia zakończenia tego urlopu. Rozwiązanie przez pracodawcę umowy w tym czasie jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Od 1 stycznia 2009 r. w kodeksie pracy obowiązuje bardzo ważny przepis, który objął ochroną przed zwolnieniem również tych pracowników, którzy będąc na urlopie wychowawczym zdecydowali się na pracę na co najmniej pół etatu. Pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z takim pracownikiem w okresie od dnia złożenia przez pracownika uprawnionego do urlopu wychowawczego wniosku o obniżenie wymiaru czasu pracy do dnia powrotu do nieobniżonego wymiaru czasu pracy. Ochrona ta przysługuje jednak nie dłużej niż przez łączny okres 12 miesięcy. Podobnie jak to jest z ochroną w takcie urlopu wychowawczego, rozwiązanie przez pracodawcę umowy z takim pracownikiem jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.
