Części mowy – pytania i przykłady. Jak pomóc dziecku w ich nauce?

Co trzeba wiedzieć o częściach mowy?

Części mowy są to wyrazy używane przez nas każdego dnia. Wyróżniamy aż 10 części mowy w języku polskim. Są to: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła. Wyróżniamy części mowy odmienne i nieodmienne.

Odmienne części mowy – czym są?

Części mowy odmienne odmieniają się przez przypadki, strony, liczby, osoby lub rodzaje, jednak nie wszystkie części mowy odmieniają się przez wszystkie wymienione kategorie. Do odmiennych części mowy zaliczamy:

• rzeczownik – odmienia się przez przypadki oraz liczby;
• czasownik – odmienia się przez osoby, liczby, czasy, strony i tryby;
• przymiotnik – odmienia się przez przypadki, liczby oraz rodzaje;
• liczebnik – odmienia się przez rodzaje;
• zaimek – odmienia się przez przypadki, liczby oraz rodzaje.

Nieodmienne części mowy

Nieodmienne części mowy to te, które nie odmieniają się ani przez przypadki, ani przez liczby, czasy, osoby, strony czy rodzaje. Do nieodmiennych części mowy zaliczamy:

• przysłówek,
• przyimek,
• spójnik,
• wykrzyknik,
• partykuła.

Rzeczownik, przymiotnik, liczebnik – czym różnią się poszczególne części mowy?

Aby lepiej zrozumieć i zapamiętać części mowy i ich cechy, przeanalizujemy po kolei poszczególne z nich. Zacznijmy od rzeczownika. Rzeczownik odpowiada na pytania: „kto?”, „co?". Określane są nim przedmioty, osoby, cechy, zwierzęta, pojęcia abstrakcyjne czy czynności. Przykładowo, rzeczownikami są takie słowa, jak: mama, dom, wierność, lenistwo, Kraków, brama.

Rzeczowniki dzielimy na:

• rzeczowniki pospolite – np. pies, dom, szkoła;
• rzeczowniki własne – np. Babel;
• rzeczowniki żywotne – np. szczenię;
• rzeczowniki nieżywotne – np. okulary.

Rzeczowniki mogą pełnić w zdaniu funkcję podmiotu, orzecznika, przydawki, okolicznika lub dopełnienia.

Czasownik

Czasownik odpowiada na pytania: „co robi?", „co się z nim dzieje?”. Czasowniki określają stany oraz czynności. Dzielimy je na czasowniki dokonane i czasowniki niedokonane. Czasownik dokonany to np.: „zrobiłam”, „pojechał”, „ugotował”. Czasownik niedokonany to np.: „robię”, „jadę”, „gotuje”. Czasowniki w zdaniu tworzy orzeczenie, może też spełniać funkcję podmiotu, dopełnienia lub okolicznika.

Nieodmienną i bezosobową formą czasownika jest bezokolicznik.

Przymiotnik

Przymiotnik to część mowy określająca cechy oraz właściwości przedmiotu/rzeczy/osób/zwierząt oraz pojęć. Przymiotniki odpowiadają na pytania: „jaki?”, „jaka?”, „jakie?”, „który?”, „która?”, „które?”, „czyj?”, „czyja?”, „czyje?”. Przymiotniki dzielą się na przymiotniki męskie, żeńskie i niejakie. W zdaniu mogą one pełnić funkcję podmiotu, przydawki, dopełnienia lub orzecznika.

Zaimek

Zaimki to charakterystyczne części mowy, gdyż pełnią one funkcję zastępczą za różne części mowy. Używa się ich po to, aby skrócić wypowiedź lub unikać powtórzeń. Zaimki odpowiadają więc na takie pytania, na które odpowiadają części mowy, które w danym zdaniu zastępują. Przykładami zaimków są: „ja”, „ty”, „co”, „nic”, „to”. Zaimki dzielimy na:

• zaimki osobowe – np. ty, ja, my, oni;
• zaimki pytające – np. jaki?, co?;
• zaimki względne – łączą zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. co, kto;
• zaimki zwrotne – np. się;
• zaimki przeczące – np. żadna, nikt.

Liczebnik

Liczebniki to części mowy służące do określania ilości lub kolejności rzeczy, osób itp. Odpowiadają na pytania: „który z kolei?”, „ile?”. Liczebniki dzielimy na:

• liczebniki główne – np. jeden, dwa, trzy, cztery;
• liczebniki porządkowe – np. drugi, piąty, jedenasty, setny;
• liczebniki zbiorowe – np. ośmioro, dwoje, pięcioro;
• liczebniki ułamkowe – np. pół, trzy czwarte, półtora;
• liczebniki nieokreślone – np. kilkadziesiąt, kilkaset.

Można liczebniki podzielić również na:

• liczebniki proste – np. dwa, trzydzieści, milion;
• liczebniki złożone – np. dwa tysiące jeden, czterdzieści osiem.

Liczebniki w zdaniach mogą pełnić funkcję orzecznika lub przydawki.

Przysłówek

Kolejną częścią mowy jest przysłówek. Przysłówki odpowiadają na pytania: „jak?”, „gdzie?”, „kiedy?”. Stosowane są do określania czasu, miejsca lub sposobu. Wyróżniamy następujące rodzaje przysłówków:

• przysłówki sposobu – np. sprawnie, ładnie, sprytnie, brzydko;
• przysłówki miejsca – np. daleko, nigdzie, wszędzie, blisko;
• przysłówki czasu – np. zawsze, nigdy, jutro.

W zdaniu przysłówki mogą pełnić funkcję okolicznika.

Przyimek

Ciekawą częścią mowy jest przyimek, ponieważ sam w sobie nie odpowiada na żadne pytania, dopiero w połączeniu z innymi częściami mowy czy zdania tworzy sensowną całość, czyli tak zwane wyrażenie przyimkowe. Przyimki dzielimy na przyimki proste, takie jak: „z”, „o”, „ku” oraz przyimki złożone, takie jak: „obok”, „zza”, „pomimo”.

Spójnik

Podobna sytuacja występuje w przypadku spójników. Spójniki same w sobie nie odpowiadają na żadne pytanie i stosowane są w zdaniu do połączenia wyrazów. Przykładami spójników są: „albowiem”, „tudzież”, „i”, „ale”. Spójniki dzielimy na spójniki współrzędne, takie jak „zatem”, „dlaczego” czy „oraz”, a także na spójniki podrzędne, np. „ponieważ”, „żeby”, „gdyż”.

Wykrzyknik

Wykrzyknik to część mowy, która także nie odpowiada na żadne pytania. Jej rolą jest podkreślanie emocji. Wykrzyknik wykorzystywany jest do wypowiedzi wołających, emocjonalnych. Przykładowe wykrzykniki to: „hej!”, „ach!”, „ej!”, „ha!”. Wykrzykniki dzielimy na wykrzykniki wyważające uczucia – np. „auć!”, wyrażające wolę – np. „hej!”, a także dźwiękonaśladowcze – np. „łup!”, „dzyń!”, „biip!”. Są też wykrzykniki apelatywne, takie jak „hejże!”, „ćśśśś!”.

Partykuła

Ostatnia część mowy to partykuła. Podobnie jak spójnik, wykrzyknik czy przyimek, partykuła także nie odpowiada na żadne pytania. Stosuje się ją do wyrażania lub podkreślenia emocji. Przykładami partykuł są takie wyrazy, jak: „czy”, „niech”, „właśnie”. Partykuły dzielą się na partykuły twierdzące – np. „tak”, partykuły rozkazujące – np. „niech”, partykuły wątpiące – np. „bodaj”, partykuły przypuszczające – np. „by”, ograniczające – np. „tylko”, przeczące – np. „ani” oraz mnożne – np. „razy”.

Przeczytaj też: Hejt – jak pomóc dziecku?

Jak ćwiczyć z dzieckiem części mowy?

Jeżeli chcemy pomóc dziecku w rozpoznawaniu części mowy i nauczyć je, które to nieodmienne części mowy, na jakie pytanie odpowiada rzeczownik, czym są liczebniki porządkowe, czy też czym są zaimki liczebne, warto najpierw samemu zrobić dogłębną powtórkę z pomocą naszego artykułu. Na tej podstawie odświeżysz swoją wiedzę o języku polskim i będziesz mógł skutecznie pomóc swojemu dziecku.

Doskonałym narzędziem do ćwiczeń będzie przygotowanie krótkich fiszek, na których umieścimy skrótowe informacje o poszczególnych częściach mowy. Fiszki możesz przygotować wspólnie z dzieckiem. Podczas ich tworzenia dziecko będzie przyswajało informacje, a dodatkowo później będzie mogło z nich korzystać podczas powtarzania materiału.

Nazywanie części mowy przychodzi wraz z czasem i systematycznymi ćwiczeniami. Kiedy zapoznacie się z podstawowymi częściami mowy i dziecko zapamięta, na jakie pytania odpowiadają, możecie przejść do kolejnego ćwiczenia, jakim jest wyszukiwanie poszczególnych części mowy w zdaniu. Możesz napisać dziecku kilka krótkich zdań, a jego zadaniem będzie wyszukanie i nazwanie poszczególnych części mowy. Później możecie skorzystać z gazety czy książki, w której dziecko spróbuje nazwać poszczególne części mowy, jakie uda mu się rozpoznać.